Ter gelegenheid van de Dag van de Moedertaal is het universiteitsgebouw Het Brantijser in de Antwerpse binnenstad voor een maand het decor voor de vertaaltentoonstelling Chair vive / Levend vlees. Masterstudenten Vertalen van de Universiteit Antwerpen vertaalden voor de eerste keer ooit de poëzie van de Zwitserse dichteres en prostituee Grisélidis Réal (1929-2005). Hun opzet? ‘Het woord geven aan nooit eerder gehoorde vrouwelijke Franstalige stemmen.’

Onder de gewelven van het historische UA-gebouw staan zestien masterstudenten Vertalen met glinsterende ogen hun ingekaderde poëzievertalingen te aanschouwen. Onder leiding van docent en onderzoeker Philippe Vanhoof (27) vertaalden ze als eersten Grisélidis Réals gedichten vanuit het Frans naar het Nederlands. Binnen de Franse vertaalwetenschap doet Vanhoof onderzoek naar literaire pornografie in vertalingen. Hij leerde Réals werk kennen toen hij een tijd in Lyon woonde en studeerde.

‘Prostitutie is een revolutionaire daad’

‘Schrijfster, schilder, prostituee.’ Dat zijn de drie woorden op de grafsteen van de Zwitserse. Om haar vier kinderen te kunnen voeden, besloot Réal om aan het begin van de jaren 60 in de prostitutie te stappen. Vanaf de jaren 70 groeide ze uit tot activiste en een boegbeeld voor sekswerkers door deel te nemen aan protesten, en door een vereniging voor slecht behandelde prostituees en een internationaal documentatiecentrum op te richten. Ze bekritiseerde toenmalige feministen: voor haar was prostitutie een revolutionaire daad, en dat gaf ze ook weer in haar poëzie. Op 31 mei 2005 stierf ze aan de gevolgen van kanker, haar tweede grote strijd.

Bijna twintig jaar later heeft België een wereldprimeur voor de rechten van sekswerkers te pakken: sinds 1 december 2024 hebben zij hier een volwaardig arbeidsstatuut. Als ze aan de slag zijn bij een erkende werkgever hebben ze recht op sociale zekerheid, moederschapsverlof, ziekteverlof en een pensioen. Toch is het sociale debat rond sekswerkers nog niet opgelost. ‘Ik ben al blij dat België die stap gezet heeft, maar er moet nog meer over dat onderwerp gediscussieerd worden’, vindt Vanhoof. Een vernissage over een rebelse prostituee kan daar misschien wel een aanzet toe zijn.

Vrouwelijke kracht

Rond een van de receptietafels drinkt een groepje studentes giechelend een glaasje rood en wit – om in de Antwerpse sfeer te blijven. Masterstudente Nieke Gotink (21) mocht het gedicht Femme vertalen, dat nu aan de zandstenen muur hangt te blinken. ‘Mijn gedicht gaat over hoe het is om vrouw te zijn. Het gaf me voldoening om de juiste woorden te vinden om die ervaring op papier weer te geven.’ De meisjes kijken elkaar trots aan. ‘Maar het was ook uitdagend’, voegt Marie Wens (21) daaraan toe. ‘Ik had een pornografische tekst. Dan moet je echt nadenken over wat je schrijft en hoe je het verwoordt. Je moet de juiste woorden dúrven gebruiken. Dat voelt nog directer in je moedertaal.’

Literatuur als maatschappijkritiek

Vanhoof is ervan overtuigd dat literatuur kan bijdragen tot maatschappelijke verandering. ‘Het zou fijn zijn moesten we meer kijken naar mensen die minder bekend zijn, maar die een enorme strijd geleverd hebben voor zulke doelen, zoals Réal’, zegt hij. ‘Pornografie werd tot het einde van de 18^e eeuw alleen gebruikt voor maatschappijkritiek. Op dezelfde manier brengen Réals teksten problematieken naar buiten waarmee prostituees te maken hadden. Ik ben ervan overtuigd dat literatuur vandaag ook nog zo’n invloed op de maatschappij kan hebben.’

Ook Nieke hoopt dat hun vertalingen kunnen bijdragen tot het sociale debat over sekswerkers. ‘Dat mensen Réals werk nu kunnen lezen in het Nederlands kan dit soort onderwerpen hopelijk bespreekbaarder maken.’ Marie voelt ook dat er op sociale media steeds meer te doen is rond het leven en werk van sekswerkers en de moeilijkheden waarmee zij te maken krijgen. Volgens haar heeft de Belgische TikTokster en sekswerker Mel Meliciousss dat delicate thema toegankelijker gemaakt voor jongeren. ‘Door informatie te delen en elke vraag te beantwoorden, maakt ze sekswerk minder taboe’, vertelt Marie. ‘Ik voel dat er meer ruimte is voor zulke gesprekken.’

Schaduwen belichten

De komende jaren wil Vanhoof vrouwelijke Franstalige dichteressen onder de aandacht blijven brengen die nog nooit naar het Nederlands vertaald zijn, ook binnen andere maatschappelijke thema’s. ‘We zoeken de minderheid in de minderheid. We willen het Nederlandstalige doelpubliek toegang geven tot stemmen die ze anders niet zouden horen.’

Na de receptie en een laatste aanschouwingsrondje wandelen de aanwezigen de Antwerpse schemeravond in. Grisélidis Réal is hier alvast voorgoed uit de schaduw getrokken.

De vertaaltentoonstelling Chair vive / Levend vlees is nog gratis te bezoeken in Het Brantijser tot en met 28 maart 2025.

Tekst en beeld: © Una Roosen