24/05/2021
Andrei Stiru
Andrei Stiru

OPINIE – Europese journalistiek is in gevaar na arrestatie Wit-Russische journalist

Exact een jaar na het begin van de protesten tegen Wit-Russische president Alexander Lukashenko, komt ‘de laatste dictator van Europa’ opnieuw onder vuur te liggen. De regering Lukashenko dwong op 23 mei – onder dreiging van geweld – een vliegtuig van Ryanair in de Wit-Russische hoofdstad Minsk te landen onder valse voorwendselen. De regering deed dit om een journalist het zwijgen op te leggen, een ongeziene kaakslag voor de persvrijheid in Europa.

Op het vliegtuig zat een Wit-Russische journalist die zich eerder al kritisch had geuit tegen het dictatoriale regime van Lukashenko. De journalist werd na de landing gearresteerd en kan voor zijn kritiek potentieel de doodstraf krijgen. De boodschap van Lukashenko aan journalisten is duidelijk: zwijg of wordt tot zwijgen gebracht. Maar Wit-Rusland is niet het enige problematische land. Hongarije, Bulgarije, Polen en zelfs ons eigen regenlandje België zien de laatste jaren hun persvrijheid eroderen. De Wit-Russische situatie is een symptoom van een veel serieuzere onderliggende ziekte die Europa en de westerse wereld in het algemeen al een tijdje lang plaagt.

Wit-Rusland wordt al een jaar gegrepen door soms bloedige protesten, waarbij journalisten het zwaar te verduren krijgen. Human Rights Watch, de internationale NGO die toeziet of de rechten van de mens worden toegepast, zegt dat de Wit-Russische regering al minstens een half jaar lang journalisten onderdrukt. Journalisten worden geslagen, beboet en opgesloten als ze de officiële partijlijn niet volgen. Ook journalisten die berichtgeven over het disproportionele geweld tegen het Wit-Russische volk wordt het zwijgen opgelegd.

Arrestatie van Protasevitsj

De repressie culmineerde zondag 23 mei in de gedwongen landing van een Ryanair-vlucht van Athene naar de Litouwse hoofdstad Vilnius. Op de vlucht zat Roman Protasevitsj, een Wit-Russische journalist die regelmatig kritiek uitte op het despotische regime van Lukashenko. Protasevitsj werkte vorig jaar voor de Poolse nieuwsorganisatie NEXTA – waar hij tevens medeoprichter van was – waarbij hij berichtgaf over de gewelddadige repressie van de protesten in Wit-Rusland. Als antwoord schildert Lukashenko NEXTA af als extremistische organisatie, een zet die dictators wel vaker doen om de oppositie het zwijgen op te leggen. Wie niet overeenkomt met de stem van de partij wordt dan een terrorist, een slechterik of een extremist genoemd. Lukashenko is duidelijk bang voor de kracht die journalisten hebben om de waarheid over zijn regime te onthullen en schuwt daarbij geen enkel middel om zijn ijzeren greep over Wit-Rusland te bewaren. 

Het was op 23 mei echter Protasevitsj die bang was. Tijdens zijn arrestatie liet hij aan zijn medepassagiers weten dat hij de doodstraf riskeerde door zijn werk. De Wit-Russische oppositieleidster Sviatlana Tsikhanouskaya zei in een statement dat ze denkt dat Protasevitsj waarschijnlijk wordt gemarteld in zijn cel. Die angst is na de protesten van vorig jaar helemaal niet vergezocht. 

(lees verder onder de video)

Dat dergelijke feiten zich in Europa kunnen afspelen in het jaar 2021 is, om het lichtjes uit de drukken, verontrustend. Lukashenko gaat zelfs verder dan het onderdrukken van de vrije berichtgeving. Met deze zet toont de Wit-Russische despoot dat hij gevechtsvliegtuigen kan uitsturen om commerciële vluchten te onderscheppen als hij dat wil. 

De reactie van de westerse mogendheden is niet mals. Premier Alexander De Croo (Open Vld) wil als reactie op het incident sancties nemen tegen Wit-Rusland. De Croo wil onder andere een verbod om in de EU te landen voor de Wit-Russische luchtvaartmaatschappij Belavia. Ook leiders van de Europese Unie lieten alvast weten dat het Wit-Russische regime niet zomaar zal wegkomen met het flagrante machtsmisbruik. Er wordt verwacht dat de EU, na een ontmoeting op maandagavond 24 mei, sancties zal opleggen. 

Of dit zijn vruchten zal afwerpen, valt nog te zien, want het Wit-Russische regime is zich al langer aan het distantiëren van Europa. Het lijkt erop dat Lukashenko oogt op een affaire met mede-despoot Vladimir Putin in het oosten. Ze lijken alvast een liefde voor de onderdrukking van journalisten te delen. De twee totalitaire tortelduifjes zullen ongetwijfeld niet toegeven aan Europa’s eisen als ze met hun daden kunnen wegkomen.

Ryanair liet in een statement weten dat de vlucht uiteindelijk op zijn bestemming is geraakt, maar het bedrijf rept met geen woord over de gearresteerde journalist. Dat een bedrijf als Ryanair zich laf opstelt, is helaas geen verrassing, maar het teken is gegeven: winst gaat boven persvrijheid. Ook voor Ryanair.

De persvrijheid in Europa is volgens Reporters Sans Frontières (RSF) niet enkel in Wit-Rusland in gevaar. In april werd Giorgos Karaivaz, een prominente Griekse journalist, in Athene door twee onbekende daders doodgeschoten in ware executiestijl. Hun motieven zijn nog niet bekend. Karaivaz vervolledigt het lijstje van vermoorde Europese journalisten als Daphne Caruana Galizia, de Maltese journaliste die vooral bekendstond voor haar werk aan de Panama Papers. Galizia werd in 2017 met een autobom om het leven gebracht. Ook de Slowaakse journalist Ján Kuciak en zijn verloofde Martina Kušnírová werden in 2018 vermoord. Ten slotte werd de Ierse journaliste Lyre Mckee in 2019 om het leven gebracht. Het lijkt er nu op dat Wit-Rusland hier een schepje bovenop wil doen met een door de staat gesponsorde executie van een journalist. Protasevitsj zou voor zijn ‘misdaden’ immers de doodstraf kunnen krijgen. De Wit-Russische journalist wordt door het land bestempeld als terrorist.

Deze zorgwekkende tendens wordt nog eens verder in de hand gewerkt door de opkomst van nieuwe autoritaire regimes in voornamelijk Oost-Europese landen als Hongarije, Bulgarije en Polen. In Hongarije bijvoorbeeld kunnen journalisten een celstraf tot vijf jaar krijgen voor het publiceren van ‘fake news’. Dit is natuurlijk leuk meegenomen voor Hongaarse president Viktor Orbán, want zo kan dissidenten makkelijk de mond worden gesnoerd. Maar ook in bijvoorbeeld Bulgarije hebben journalisten het steeds moeilijker. Zo werd in 2019 een journaliste van de openbare omroep tijdelijk geschorst nadat ze zich kritisch uitte tegen het regime. De situatie zou wel eens als waarschuwing kunnen dienen voor de West-Europese landen en de wijdere Westerse wereld. Het gaat er sinds het Trumptijdperk immers niet op vooruit in ons vrije westen. 

Voormalig Amerikaans president Donald Trump populariseerde tijdens zijn verkiezingscampagne in 2015 de term ‘fake news’ als antwoord op de kritiek die hij kreeg. Intussen is het een favoriete leuze geworden van extreemrechtse politici doorheen de Westerse wereld. Trumps presidentiële carrière werd gekenmerkt door een flagrante ondermijning van de klassieke nieuwsmedia, waarbij een significant deel van de Amerikaanse bevolking een diep wantrouwen tegenover de media werd aangepraat. 

Intussen is dit sentiment overgewaaid naar Europa en België. Politici als Vlaams Belang-voorzitter Tom Van Grieken deinzen er niet meer voor terug om polariserende uitspraken te doen tegenover de journalistiek, puur om op een cynische manier naïeve kiezers over te halen. Koppel dat aan de gigantische bedragen die Vlaams Belang spendeert aan reclame op sociale media en je hebt een recept voor een ramp. 

Maar politici die misbruik maken van Trumpiaanse uitspraken zijn niet de enige dreiging. Volgens RSF komt de persvrijheid in België ook intern onder druk te staan. Ons land tuimelde vorig jaar naar de twaalfde plaats in de internationale ranking van persvrijheid. Drie jaar geleden stond het nog op de zevende plaats. Intussen steeg België in 2021 terug één plaats, maar volgens de RSF staat de Belgische journalistieke wereld nog altijd onder druk. 

De Duopolie van DPG en Mediahuis

Een van de grootste problemen in België is ten slotte de enorme verschraling van het nieuwsaanbod. Bijna alle grote Belgische nieuwsmedia zijn in handen van twee mediahuizen, namelijk DPG (eigenaar van HLN, De Morgen, VTM) en Mediahuis (eigenaar van onder andere De Standaard, Het Nieuwsblad en De Gazet van Antwerpen). Dat leidt ertoe dat dezelfde artikels vaak gewoon in een nieuw jasje worden gegoten voor herpublicatie in een ander blad. Het effect hiervan op de vrije pers valt niet te onderschatten. Om het plaatje helemaal af te maken kunnen de twee mediagiganten voor hun virtuele duopolie gretig gebruik maken van belastinggeld via subsidies. Dat dit onderwerp in bijna geen enkel medium aan bod komt, is geen verrassing.

Het totaalplaatje ziet er dus niet al te denderend uit voor de journalistiek in Europa en in België. Aan de ene kant deinzen autoritaire regimes in vooral Oost-Europa er niet voor terug om hun macht met veel vertoon te misbruiken met de wetenschap dat er toch weinig aan gedaan zal worden. Aan de andere kant buiten opkomende rechtse politici in het westen het al bestaande wantrouwen tegenover de nieuwsmedia uit, dat al langer leeft bij een significante proportie van de bevolking. Daarbij wordt de coronacrisis bovendien vaak misbruikt als politiek gereedschap, ten koste van de gezagsgetrouwe burger. Daarbovenop komt dan nog de duopolie van de grote mediahuizen in België, die het nieuwsaanbod in een houdgreep hadden geplaatst. Al deze factoren samen zorgen voor een niet al te rooskleurig plaatje van het Belgische medialandschap. Daarom is het nu juist belangrijker dan ooit om onze stemmen als journalist te laten horen. We mogen de woorden van wijlen CBS-ankerman Walter Cronkite, een van de bekendste Amerikaanse journalisten van de 20e eeuw, niet vergeten: ‘Freedom of the press is not just important to democracy, it is democracy.’

Tekst door Andrei Stiru, foto van Hands off my tags! Michael Gaida via Pixabay

Post Views: 460