16/10/2019

Wary Wednesday – Filosoof Brecht Decoene over complotdenken: ‘Ik wil dat mijn studenten een inwendige bullshitdetector ontwikkelen’

Je kent dat wel. Je zit in de auto, neemt de volgende afslag naar links en de auto achter je doet dat ook. Hmm. Wat later gebeurt het weer. Je slaat af, naar rechts dit keer, en de auto achter je draait die straat ook in. ‘Is hij me aan het achtervolgen?’ Maar bij de volgende afslag draait de bestuurder gewoon de andere kant op. Oef! Niets aan de hand! Waarom dacht je dan bijna als vanzelf dat je achtervolgd werd?

Iedereen is achterdochtig. Het is een overlevingsinstinct. ‘Het zou maar eens waar moeten zijn’, zegt Brecht Decoene, moraalfilosoof en expert in complotdenken. Het is beter dat je opgelucht kan zuchten als blijkt dat er niets aan de hand is, dan dat je nietsvermoedend achtervolgd wordt. ‘Eén keer missen kan het verschil tussen leven en dood zijn. En daarom is ons brein een beetje te scherp afgesteld.’ Zoals die irritante rookmelder die steeds piept, als je een pot kokend water op het vuur hebt staan.

Verklaringsgenererende machine
‘Achterdocht is een zeer goede emotie’, zegt Decoene. ‘Maar die achterdocht kan terecht of onterecht zijn.’ Het is belangrijk om een onderscheid te maken. Neem nu bijvoorbeeld mensen met pleinvrees. Hun angst en de effectieve bedreiging ligt heel ver uit elkaar. Die angst is volstrekt buitenproportioneel. En dat kan dus ook voorkomen bij achterdocht. Soms ben je eens irrationeel achterdochtig en dat kan leiden tot of bijdragen aan complotdenken.

Er komt natuurlijk wel wat meer bij kijken dan alleen achterdocht. ‘Je brein is een verklaringsgenererende machine. We leggen constant verbanden.’ Meestal lukt dat redelijk goed, maar soms zitten we er naast. Dat is niet erg, want we passen onze gedachten aan. 

‘Iets wat ons brein ook vaak doet, is overal bedoelingen zien. Omdat wij als mensen intentionele wezens zijn’, legt Decoene uit. Wij doen dingen met een reden. Maar niet alle dingen gebeuren met een bedoelde reden. Als je dorst hebt bijvoorbeeld, ga je drinken en een paar uur later moet je naar het toilet. Maar het was nooit de bedoeling dat je naar het toilet zou moeten. ‘In de wereld van een complotdenker heeft alles een bedoeling.’

Complotfantasie
We zijn dus achterdochtige, intentionele wezens. ‘Soms hebben mensen ook een gebrek aan kennis. En er zijn nog enkele maatschappelijke factoren die ervoor zorgen dat iemand meer ontvankelijk is voor complotdenken.’ Volgens Decoene is een dictatoriale samenleving bijvoorbeeld een grotere voedingsbodem voor complotdenken dan een democratische.

Waarom is het nu belangrijk dat we complottheorieën kunnen doorzien? ‘Een complottheorie is een hypothese waarvan men met onderzoek heeft kunnen aantonen dat ze niet klopt. Of dat een andere verklaring meer waarschijnlijk is.’ Decoene spreekt daarom over complotverzinsels, complotfantasie of complotvermoedens. ‘Desondanks geloven sommigen er nog steeds in.’

En we mogen niet vergeten dat iedereen vatbaar is voor complotdenken. Veel mensen denken aan een soort rare Mark de Maanman-achtige figuur, als ze het woord ‘complotdenker’ horen. Maar volgens Decoene klopt dat niet. ‘Als je met een complotdenker afspreekt, is ‘krankzinnigheid’ niet de spontane diagnose die je zou stellen. En er zijn trouwens heel weinig mensen die geen enkele complottheorie geloven.’

 

‘Een magische methode om complot van complottheorie te onderscheiden bestaat niet.’

 

Immuun voor onzin
‘Wanneer een keuze gebaseerd is op slechte informatie, is de kans heel klein dat ze goed is.’ Neem nu ouders die ervan overtuigd zijn dat vaccins meer kwaad doen dan goed en besluiten hun kinderen niet te vaccineren. ‘Zo stellen ze hun kinderen bloot aan de gevaren en complicaties van bepaalde ziektes.’

Zoiets wil Decoene liever voorkomen. Hij is leerkracht moraalfilosofie en probeert zijn studenten immuun te maken voor onzin. Samen met hen bestudeert hij de valkuilen van ons denken. ‘Ik wil dat ze een inwendige bullshitdetector ontwikkelen.’ 

‘Een magische methode om complot van complottheorie te onderscheiden bestaat niet’, zegt hij. ‘Vaak zijn feit en fictie met elkaar verweven.’ Maar hij geeft wel een paar vuistregels mee. ‘Als het niet in de kwaliteitspers verschenen is, zou ik al vermoeden dat het niet klopt. Verder zijn er ook een aantal websites die beweringen onderzoeken.’ Check dus misschien eens snopes.com of metabunk.org de volgende keer dat je een verdachte uitspraak hoort.

‘Maar bij sommige zaken kunnen we ook niet aan voldoende informatie geraken om een uitspraak te doen’, geeft Decoene toe. Bij zo’n geval raadt hij aan om bescheiden te blijven. ‘Geef toe dat je het niet weet.’ Want een complotdenker weet het soms ook niet, maar dat kan hij vaak niet erkennen. ‘Daarom zeg ik dat complotdenkers voorbarig zijn.’

Maar naïef mogen we ook niet worden. ‘Want samenzweringen bestaan wel degelijk!’ Dat ontkent Decoene zeker niet. ‘Iedereen weet dat er in de business wereld dingen worden afgesproken achter gesloten deuren. En zelfs de meeste transparante democratieën hebben geheime diensten en een regering die niet alles op straat gooit. Dat is begrijpelijk.’ Jij hebt toch ook wel een geheim dat je liever voor jezelf houdt?

Tekst en foto: © Ianthe Van Dyck

Elke maandag, woensdag en vrijdag vind je op onze website een artikel dat deel uitmaakt van een mysteriereeks.
Iedereen is een beetje achterdochtig. Op Wary Wednesday zoeken we uit achter welke complottheorieën een beetje waarheid schuilt.