ARSENAAL – MECHELEN De Arsenaalwijk achter het station van Mechelen wordt vaak verward met de theatergemeenschap ‘Lazarus/ Arsenaal’. Maar wist je dat het een hele verborgen wereld van bruisende industrie gemengd met historische sites en woonwijken is? In de reeks Reporting the city, waarin we boeiende stadswijken opzoeken gaan onze 21bis-reporters Tom en Lennert op wandel en ontdekken ze de geschiedenis en toekomst van de wijk.

Luister hier naar het interview met Paul Van Aelst, ex-woordvoerder van de NMBS en Roel Haesaerts, manager van het Centraal Werkhuis, Mechelen. Zij leggen uit hoe de wijk ontstond en evolueerde.

Het prille begin van de wijk: van kastelen en kloosters naar bruisende industrie (1600 tot 1836)

De wijk begon zoals vele industriegebieden, als braakland net buiten de stad. Voor het bestaan van België waren de regio’s rond steden gevuld met forten en kastelen die nog stamden uit de late middeleeuwen. De wijk kende haar kickstart samen met de industriële golf die Europa kenmerkten in de 19de eeuw. ‘Leopold 1, wou met zijn nieuw land op de eerste plek staan op vlak van industrie. Hij had het voorbeeld gezien in Engeland waar al een trein reed en wou dit ook voor zijn land’, zegt Roel Haesaerts in ons interview. Al snel kwamen er plannen om van Brussel naar Mechelen een spoorlijn te leggen en in 1835 was het een feit. De eerste rit van een personentrein op het vasteland van Europa was een feit. De trein vertrok in Brussel en stopte hier in Mechelen exact op de plek waar momenteel de oude loketten zijn.

Amper een jaar later leek het plan van koning Leopold haar vruchten af te werpen. Het gebied achter de spoorweg waar een kloosterhoeve lag, leek de ideale plek te zijn voor een herstellingswerkplaats voor de spoorwegrijtuigen. Want door de Franse Revolutie in 1789 was dat klooster omgebouwd tot een wapenfabriek. De werkkrachten die daar werkten werden ingezet op deze nieuwe industriële werkplaats voor de bouw van een rijtuigenloods en werkplaatsen. De voormalige wapenfabriek Het Arsenaal werd dan ook meteen een noemer voor de wijk.

De bloei van Het Arsenaal: het Centraal Werkhuis groeit (1836 tot 1970)

Na drie jaar bouwen en plannen opende in 1839 het Centraal Werkhuis officieel en al snel begon de wijk te groeien. Hierdoor ging zowel de overheid als de NMBS zelf investeren in en rond haar nieuwe werkplaats in Mechelen.  Zo werd het grondgebied van de werkplaats groter, tot wel 42 hectaren, en werden er woonwijken gebouwd door de NMBS voor de werklieden. Hierdoor werd Het Arsenaal niet zomaar een lap industriegebied maar een letterlijke mix van woonwijken en industriezones. Dit kun je vandaag nog steeds zien, met straten waar de rijhuizen ineens stoppen en er plots een grote treinopslagplaats staat. Het originele klooster dat er lag (Boutershem Hoef) werd lang bewaard, tot het moest plaatsmaken voor nieuwe rangeersporen. Buiten wat kleine andere veranderingen bleef de wijk rustig groeien, tot in 1940.

Ondanks het grote belang van het Centraal Werkhuis, zelfs in de Eerste Wereldoorlog, bleef de wijk goed gespaard. Maar in de Tweede Wereldoorlog was dat helaas niet het geval. In een luchtoffensief in 1944 werd driekwart van de spoorweginstallatie in Mechelen vernield, waaronder ook grotendeels het Centraal Werkhuis en omliggende industrie. In de jaren die volgen werd er volop herbouwd. In 1946 waren de eerste nieuwe gebouwen klaar waaronder de nu beschermde watertoren in de Bautersemstraat. De gehele wijk herleefde en werd herbouwd tot ongeveer wat het nu is. De wijk bloeide weer volop tot de grote economische crisis van de jaren 70.

De oliecrisis die Het Arsenaal tot stilstand bracht (1970 tot 2009)

Van 1973 tot 1979 kenden België en de rest van de wereld twee oliecrisissen. Dit was voelbaar tot in Mechelen, want de industrie wereldwijd kreeg hierdoor zware klappen de verteren. De staat stopte met geld in de wijk te pompen en de NMBS begon met verkopen van de arbeidershuizen aan particulieren. Dit resulteerde tot wat we vandaag nog kunnen zien. Slecht bereikbare en vervallen woonwijken, een slecht onderhouden station en de industrie rond het Centraal Werkhuis die minderde. Klachten over slecht onderhouden wegen en onveilige straten begonnen op te stapelen terwijl de rest van de stad geen grote problemen kende. Het werd zo erg dat Het Arsenaal een doorn werd in het oog van het stadsbestuur.

Van een wijk in stilstand, tot Mechelen In Beweging (2009 tot het heden)

In 2009 sloegen NMBS, Infrabel, Vlaanderen, De Lijn en Stad Mechelen de handen in elkaar. Samen stelden ze plannen op die zowel de mobiliteit als de leefbaarheid van de hele stad zou moeten verbeteren, met als focus van het project het station en de omliggende wijk. Bart Somers (Open VLD), toen Voorzitter Stuurgroep en later burgemeester van Mechelen, legde uit hoe belangrijk dit project was: ‘Onze stad heeft op tal van gebieden haast eeuwenlang kunnen profiteren van de centrale ligging in Vlaanderen en van een sterk uitgebouwd netwerk van verbindingswegen. Maar door het toenemend mobiliteitsprobleem dreigt deze enorme troef zich tegen ons te keren. De files worden dag na dag langer, de historische stadskern kreunt onder het toenemend autoverkeer, de steeds grotere vraag naar betaalbaar openbaar vervoer wordt met de dag acuter. Als we daar niks aan doen, zit het verkeer in en om Mechelen tegen het jaar 2020 muurvast.’

Ondertussen zijn we 2020 voorbij en waar staan we? Hoe zit het met de wijk en de problemen die sinds 1980 de stad plagen? Sinds de start van het urbanisatieproject Mechelen In Beweging in 2009 is de economie in België goed aan het groeien. Dit zorgde ervoor dat de oude Ragheno-site hergebruikt werd door nieuwe bedrijven die er dan voor zorgden dat de wijk ook herleefde. De bouw van het nieuwe station is begonnen en zou over twee tot drie jaar af moeten zijn. De gehele mobiliteit in Het Arsenaal zal nog wel omgegooid worden, zo zal de voorkant van het station naar de andere kant gelegd worden en de wijk beter verbonden worden met het openbaar vervoer en de binnenstad.

Maar de toekomst zal het moeten uitwijzen: er staan nog gigantische plannen klaar voor de wijk en de omgeving. Maar juist door de enorme omvang van het urbanisatieproject en de huidige gezondheidscrisis is het nog een beetje koffiedik kijken of alles wel uitgevoerd zal worden. Eén ding is zeker, dat is dat de wijk nooit slaapt. Drie jaar geleden is bijvoorbeeld een deel van het Centraal Werkhuis doorverkocht aan afvalverwerkingsbedrijf IVAREM, dat daar zijn nieuwe hoofdzetel neerzette, tussen de sporen in.

Bezoek Het Arsenaal via onze digitale wandeling

Tekst & audioreportage: Lennert Jos Goos & Tom De Win, foto’s: © Lennert Jos Goos, historische kaarten: bevat overheidsinformatie verkregen onder de Gratis Open Data Licentie Vlaanderen v. 1.0