In de reeks Reporting the city zoeken onze 21bis-reporters boeiende herbestemmingsprojecten op. De Stadsfeestzaal op de Meir in Antwerpen kent een buitengewone geschiedenis. Voor het gebouw transformeerde van feestlocatie tot shoppingcenter, richtte een brand zware schade aan. 

Reinout Van Leemputten werkte meer dan 30 jaar als architect-stedenbouwkundige bij Stad Antwerpen. De tweede helft van die 30 jaar was hij ook hoofd van Monumentenzorg Antwerpen. Dat tot 2005, waardoor hij de renovatie en herbestemming van de Stadsfeestzaal dus van dichtbij volgde. 

Johan Veeckman volgde hem op bij de Dienst Monumentenzorg als verantwoordelijke voor de afdeling Onroerend Erfgoed van de stad. Sinds 2005 was hij zelf dus betrokken bij de Stadsfeestzaal.

We ontmoeten Reinout aan de ingang van de Stadsfeestzaal en wandelen samen met hem naar binnen. Sinds de renovatie is Reinout hier amper nog geweest. ‘Ik vind het eerlijk gezegd wat kitscherig. Het is jammer dat een beschermd monument zo gecommercialiseerd is.’

‘In die tijd waren commerciële inkomsten geen prioriteit. Nu is dat wel zo’
– Reinout Van Leemputten

Feestzaal-periode

‘In de Stadsfeestzaal vonden vroeger allerlei soorten evenementen plaats’, vertelt Johan. ‘De Stadsfeestzaal was één van de belangrijkste en grootste zalen die beschikbaar waren in Antwerpen. Er gingen allerlei activiteiten door: van concerten tot meetings en er werden zelfs politieke overeenkomsten georganiseerd. Het jaarlijkse Sinterklaasfeest voor stadsmedewerkers was toen een actief en levendig evenement. Verder gingen veel markten en beurzen als de boekenbeurs in de Stadsfeestzaal door. De traditionele kerstmarkt werd toen ook in de Stadsfeestzaal georganiseerd. Na de Tweede Wereldoorlog waren die evenementen gericht naar een groter publiek, bijvoorbeeld grote tentoonstellingen of het Sinterklaasfeest. Een concert daarentegen, was toen eerder voor een geprivilegieerde klasse.’

‘Ook het bal van de burgemeester werd hier georganiseerd, en verder ook veel educatieve tentoonstellingen’, vult Reinout aan. ‘Er was bijvoorbeeld ooit één over de geschiedenis van de mensheid. Ook voor grote feesten werd de zaal afgehuurd, bijvoorbeeld door de Joodse gemeenschap. De Stadsfeestzaal was voor iedereen. Het hele project was een grote investering voor het stadsbestuur, maar het was een investering voor de inwoners. In die tijd waren commerciële inkomsten geen prioriteit. Nu is dat wel zo.’

De brand

Op 27 december 2000 ging de Stadsfeestzaal op in vuur en vlam. Tijdens die periode ging er een kerstmarkt door in de zaal. De brand gebeurde ‘s nachts en werd waarschijnlijk veroorzaakt door een kortsluiting. Volgens Reinout was er op dat moment niemand aanwezig in de zaal. ‘De conciërge kwam ‘s ochtends aan en zag het gebouw in vlammen opgaan. Mijn jongste dochter huurde een appartement vlakbij de achterkant van het gebouw. Zij was er op dat moment niet, maar een nichtje logeerde in het appartement. Zij merkte niets van de brand. Ze hoorde wel sirenes, maar dat kan voor overal zijn natuurlijk.’

‘Het resultaat van de brand was een uitgebrande Stadsfeestzaal waar niets van overbleef’ – Johan Veeckman

‘Ik herinner mij vooral het resultaat van de brand’, voegt Johan toe. ‘Dat was een uitgebrande Stadsfeestzaal waar niets van overbleef en waar velen zich afvroegen hoe dit ooit hersteld zou worden. De feestzaal heeft een stalen structuur die door de hitte helemaal vervormd was en de glazen koepel was helemaal weg. Buiten het skelet van metaal, bleef er niets over. De voorgevel aan de kant van de Meir bleef vrij onbeschadigd. Het ergste was natuurlijk de zaal zelf die getroffen werd.’

‘Omdat oorspronkelijke materialen verloren gingen in de brand, konden we die makkelijker vervangen door nieuwe materialen die veel isolerender zijn’ – Johan Veeckman

‘Er waren veel aanpassingen nodig voor de brandveiligheid van de Stadsfeestzaal, bijvoorbeeld aan het dak. Vroeger was dat een eenvoudige koepelconstructie, ondertussen is dat een volledige dubbele koepel. Ook de woningen langs de Meir zijn allemaal hersteld en aangepast. Omdat oorspronkelijke materialen verloren gingen in de brand, konden we die makkelijker vervangen door nieuwe materialen die bijvoorbeeld veel isolerender zijn. Zo is de Stadsfeestzaal van vandaag een complex dat goed beantwoord aan de hedendaagse verwachtingen’, vertelt Johan.

Renovatie

De brand verwoestte de volledige binnen- en achterkant van het gebouw. Enkel de voorgevel bleef intact. Aangezien het om een beschermd monument ging, was er geen twijfel om de zaal terug op te bouwen. Maar zelfs voor de brand was de zaal al aan renovatie toe. ‘Het was bijna onmogelijk om de hele zaal te verwarmen. Er werd niet genoeg in geïnvesteerd’, zegt Reinout.

‘De verouderde elektriciteitsinstallatie was al langer een probleem; dat werd duidelijk door de brand’ – Johan Veeckman

‘Het gebouw stond na een tijd meer leeg dan dat er activiteiten doorgingen en het onderhoud kostte veel. Ook de verouderde elektriciteitsinstallatie was een probleem; dat werd duidelijk door de brand’, vertelt Johan. Het duurt redelijk lang om tot een nieuw project te komen, want je moet onder andere een administratie hebben en partners vinden. ‘Voor zover ik weet, was men vanaf 1998 al concreet aan het bekijken wat men ermee zou doen, maar een echt plan was er niet. Dat plan is na de brand nooit gerealiseerd, maar er kwam wel een nieuw project. Die renovatie begon in 2004 en eindigde in 2007.’

‘Over de renovatie waren heel wat discussies’, vertelt Johan. ‘Toen ik erbij betrokken was, stond gelukkig al vast dat de renovatie doorging. Natuurlijk is dat niet eenvoudig. In de eerste plaats is het een financiële aangelegenheid. Er was lange tijd ook een discussie rond verzekeringskwesties. In dit geval hielp een overheidspartner een commerciële ontwikkeling mee tot stand komen. Eén van de voorwaarden was een gebruiker vinden die iets met de Stadsfeestzaal kon en die daar ook voldoende geld voor zou verzamelen.’

‘Door de vele winkels is er geen plaats meer om nog iets te organiseren. Dat idee was er enkel om het gebouw verkocht te krijgen’ – Reinout Van Leemputten

‘Die koper heeft de stad uiteindelijk ook gevonden’, laat Reinout weten. ‘De zaal werd verkocht: de zijkanten als winkeltjes en de binnenkant zou een feestzaal blijven. Als de stad het nodig zou hebben, zou de feestzaal ter beschikking staan, maar dat is uiteindelijk nooit gebeurd. Het gebouw heet wel nog de Stadsfeestzaal, maar Antwerpen heeft geen echte stadsfeestzaal meer. Door de vele winkels is er geen plaats om nog iets te organiseren. Dat idee was er enkel om het gebouw verkocht te krijgen.’

‘Als het enkel om de heropbouw van de zaal ging, was het nooit interessant voor een commerciële partner, want dan waren er amper inkomsten. Nu zijn er bijvoorbeeld winkels in de kelders omdat de zaal gecommercialiseerd moest worden. Je hebt ook bekende ketens nodig om het commercieel rendabel te maken’, aldus Johan.

Winkels waren dus commercieel interessanter dan een gewone feestzaal. ‘Er waren niet voldoende tegenstanders om het af te keuren, maar binnen de culturele kringen waren er veel mensen die minder enthousiast waren over het nieuwe concept. Vooral sommige architecten waren grote tegenstander’, zegt Reinout.

‘Voor de restauratie werden historisch beschikbare materialen gebruikt’
– Johan Veeckman

Bij de renovatie werd de oorspronkelijke zaal zo nauwkeurig mogelijk gereconstrueerd. Al kregen sommige elementen geen plaatsje in de vernieuwde zaal. ‘Het nieuwbouwgedeelte bestaat volledig uit nieuwe materialen. Voor de restauratie werden wel historisch beschikbare materialen gebruikt’, zegt Johan.

‘Daar op de trappen waar nu een brasserie is, stond ooit een orgel. Tijdens de feesten speelde het orgelmuziek. De balkons en de trap werden verhoogd. Oorspronkelijk kwam de boeg van de trap overeen met de gulden snede, maar dat is nu niet meer zo’, vertelt Reinout teleurgesteld. Zo zijn er nog details die iets anders zijn dan de oorspronkelijke zaal. ‘De afwerking van de zaal, dat gebeurde oorspronkelijk met verguld goud. Nu is dat met goudverf beschilderd, wat eigenlijk gewoon gekleurde aluminium is. Ook de muren, waarom hebben ze daarvoor gebroken beton gebruikt? Zo een muur in een Stadsfeestzaal, met zulke allure, detail en afwerking?’

‘De Stadsfeestzaal is één van de eerste gebouwen met gewapend beton in Antwerpen en misschien wel in België’ – Reinout Van Leemputten

‘Langs de andere kant werden er veel vooruitstrevende technieken gebruikt’, vertelt Reinout. ‘Dit is één van de eerste gebouwen met gewapend beton in Antwerpen en misschien wel in België. Ook in Europa werd het nog niet veel gebruikt in die tijd. Er waren ook grote koelsystemen waar ze ijs in kapten. Wanneer het te warm werd, werd er via die ijsblokken lucht de zaal ingestuurd.’

Gigantische champagnecoupe

De doorgang naar Inno aan de linkerkant bestond vroeger niet en het ronde deel aan de rechterkant was voordien een podium. ‘Het was niet de bedoeling om er nog concerten of andere podiumactiviteiten in te richten, dus nu zie je daar op verschillende niveautjes een café en een tearoom. Dat is een nieuwe toevoeging, want in het oorspronkelijke restauratie-ontwerp stond daar een gigantische champagnecoupe, waar bovenop het plateau een bar voorzien was. Alle toevoegingen veranderen tegenwoordig om de haverklap, vooral om commerciële redenen’, sluit Johan af.

Bekijk hier de meest cruciale momenten uit de geschiedenis van de Stadsfeestzaal:

Tekst & foto’s: Hanne Bral & Marte Everaerts