In het begin van 2021 dachten de overheid en experten nog dat we terug ons normale leven zouden kunnen leiden als minstens 70% van de bevolking gevaccineerd zou zijn. Ondertussen zijn meer dan 83% van de Vlamingen twee keer geprikt, maar het rijk van de vrijheid blijft uit. De laatste weken zijn er door de opmars van omikron zelfs verstrengde maatregelen bijgekomen. Journalist Liam Verbinnen vroeg aan viroloog Zeger Debyser (KU Leuven) hoe het verder moet met de coronacrisis en of we ooit nog verlost zullen geraken van het virus.

De vaccinatiecampagna in Vlaanderen kan wel een succes worden genoemd: meer dan 90% van de volwassenen en 87% van de 12 tot 17-jarigen zijn volledig gevaccineerd. Ondertussen heeft ook al 63% van de Vlaamse bevolking een boosterprik gekregen. Toch is de vrijheid veraf. De laatste weken zijn er door de opmars van de omikronvariant zelfs maatregelen en adviezen bijgekomen; denk maar aan verplicht telewerk, de korte sluiting van de cultuursector en de wekelijkse zelftest bij schoolkinderen. De reactie op de opmars van omikron was dus stevig, terwijl er toch al vrij snel berichten waren dat de nieuwe variant niet zo dodelijk zou zijn als de deltavariant. Waarom werd er dan zo fel gereageerd op omikron?

‘Onbekend is onbemind’, zegt viroloog Zeger Debyser. ‘We wisten heel weinig van omikron toen hij in Zuid-Afrika opdook. We wisten alleen dat de nieuwe variant ook voorkwam bij mensen die al besmet of gevaccineerd waren en dat hij genetisch heel wat verschilde van eerdere varianten. Dat zijn twee eigenschappen die angst aanjagen. Toen omikron in Engeland verscheen, viel meteen de hoge besmettelijkheid op. Op basis van die besmettelijkheid en de aanname dat het virus even ziekmakend als delta is, hebben veel landen strengere maatregelen getroffen.’

Een van de belangrijkste reden voor de bezorgdheid, is dus het grote aantal mutaties dat omikron heeft opgestapeld tegenover de originele stam. Het gaat over 50 mutaties in totaal, waarvan 32 op het stekeleiwit. Dit eiwit is heel belangrijk omdat het coronavirus het gebruikt om onze cellen binnen te dringen. Het is als het ware de sleutel die het virus gebruikt om de deur van onze cellen te openen. Alle vaccins die we hebben, zowel de vectorvaccins Astrazeneca en Johnson &Johnson, als de mRNA-vaccins Pfizer en Moderna, trainen ons lichaam om de stekeleiwitten te herkennen en het virus aan te vallen. Toen wetenschappers dus ontdekten hoeveel mutaties omikron had opgestapeld in dit eiwit, vreesden ze dat het virus zou kunnen ontsnappen aan zowel natuurlijke immuniteit als vaccinimmuniteit. Deze hypothese werd meteen getest en bevestigd; antistoffen in het bloed van gevaccineerden, werken duidelijk minder goed tegen omikron dan tegen andere varianten. Recent zijn er ook klinische studies gepubliceerd die aantonen dat mensen die twee keer gevaccineerd zijn wel nog beschermd zijn tegen zware ziekte en hospitalisatie door omikron, maar niet tegen besmetting.

Griep

Vrij snel nadat omikron bij ons opdook, kwamen er signalen uit Zuid-Afrika dat de nieuwe variant wel besmettelijker, maar minder ziekmakend was dan eerdere varianten. Toch werd er in het begin niet veel met die informatie gedaan volgens Debyser: ‘Men hechtte daar weinig geloof aan. Er werd verondersteld dat er in Zuid-Afrika minder doden waren vanwege andere redenen. Enerzijds omdat het daar lente was en hier herfst. In de warme maanden zijn mensen meer buiten en besmetten ze elkaar minder. Ook zou temperatuur, zonlicht en luchtvochtigheid een kleine rol spelen in hoe actief het virus is. Je merkt dat het in de zomer bij ons ook steeds minder is en de piek in oktober en november is. Anderzijds zijn er in Zuid-Afrika ook veel meer jonge mensen terwijl wij meer oudere mensen hebben. Het is eigenlijk pas sinds enkele weken dat we bewijs hebben dat die Zuid-Afrikanen gelijk hadden. Het virus maakt minder ziek en we zien dan ook minder mensen die op intensieve zorgen liggen.’

Nu het algemeen bekend is dat de nieuwe variant minder ziekmakend is dan de deltavariant, denken veel mensen dat omikron vergelijkbaar is met de griep. Volgens Debyser is daar iets van aan, maar moet daar ook een kanttekening bij geplaatst worden: ‘Op basis van de resultaten uit Engeland lijkt de ratio tussen het aantal hospitalisaties en het aantal besmettingen inderdaad eerder op die van de griep dan op die van eerdere coronavarianten. Er zijn dus meer besmettingen en relatief minder zware zieken. Natuurlijk worden ziekenhuizen wel door absolute en niet door relatieve cijfers verzadigd. Stel je voor dat omikron twee keer minder ziekmakend, maar vier keer besmettelijker dan delta is, dan heb je nog steeds dubbel zoveel mensen in het ziekenhuis. Gelukkig blijkt nu wel dat er minder mensen op intensive care belanden met omikron, maar we mogen hem ook niet onderschatten omdat hij minder ziek maakt.’

Omikron is dus een stuk minder schadelijk voor een individu, maar daarom nog niet voor de maatschappij. Als veel mensen besmet raken, moeten veel mensen thuisblijven door de quarantaineregels of door ziekte. Dat kan voor een grote uitval zorgen bij het zorgpersoneel of andere belangrijke beroepen zoals leerkrachten of politieagenten. Bovendien blijkt de nieuwe variant in de meeste landen te beginnen bij jonge mensen tussen de 20 en 30 jaar. Aangezien veel jonge mensen in de zorgsector werken, vallen zij als eerste uit. Momenteel weten we dus nog niet welke impact omikron op de maatschappij zal hebben.

Coronapillen

Nadat we ondertussen al een jaar op de vaccins rekenen om de coronacrisis in toom te houden, hebben we sinds een paar weken met coronapillen een nieuw wapen in de strijd. Deze pillen zijn medicijnen die ingrijpen op de vermenigvuldiging van het virus. Als je besmet geraakt met COVID, ga je ongeveer vijf dagen virus aanmaken. Na die vijf dagen stopt deze productie en ga je ofwel genezen, ofwel een sterke immunologische reactie vertonen. Het is door deze reactie dat mensen zwaar ziek worden en in het ziekenhuis belanden. De coronapillen van Pfizer en Merck beperken de hoeveelheid virus dat je lichaam aanmaakt en werken dus alleen in de eerste paar dagen na je besmetting. De pillen zijn bedoeld om te voorkomen dat mensen in het ziekenhuis belanden, niet om mensen die al in het ziekenhuis liggen te genezen.

Volgens Debyser zou het gebruik van de pillen een grote hulp kunnen zijn in de strijd tegen het virus: ‘Uit klinische studies blijkt dat de coronapil van Pfizer de kans op een ziekenhuisopname met 80% verlaagt. Het enige risico is dat het virus op termijn resistent kan worden tegen deze virusremmers. Daarom zou het dus goed zijn als we meerdere pillen zouden hebben en een combinatiepil konden maken, want virussen worden daar minder makkelijk resistent aan. We moeten de pillen ook niet aan te veel mensen toedienen. Dat verhoogt de kans op resistentie weer. Beter zouden we de pillen voorbehouden voor mensen die in de zorg of een woonzorgcentrum werken. Sowieso is het een duur geneesmiddel, dus ik denk dat de overheid wel zal beperken aan wie ze het zullen geven.

Endemisch

Het zijn goede voortekens dat omikron minder ziek maakt en dat we nu coronapillen hebben, maar hoe zit het met het verdere verloop van de coronacrisis? Professor Debyser is hoopvol op middellange termijn: ‘Omdat omikron zo besmettelijk is, hij eigenlijk delta aan het uitroeien. Dat komt omdat hij door die vele mutaties op het stekeleiwit aan onze immuniteit ontsnapt, terwijl dat bij delta minder het geval is. Ik verwacht dus dat we nog een hele tijd met omikron zullen zitten. Het zal al een straffe variant moeten zijn die nog meer mutaties in het stekeleiwit opstapelt als omikron.’

Professor Debyser vermoedt dus dat we nog even met omikron opgescheept zullen zitten. Dat is goed nieuws, aangezien hij minder ziek maakt dan delta en onze groepsimmuniteit zal verhogen door de vele besmettingen. Debyser vermoedt ook dat het coronavirus endemisch zal worden. Dat betekent dat het niet meer weg zal gaan. Het virus muteert gewoon te snel om het volledig te kunnen uitroeien. Een andere factor is dat ook bepaalde dieren het virus kunnen oplopen. Het is nog niet duidelijk of dieren het ook weer aan mensen kunnen doorgeven, maar indien dat het geval is, dan is de kans nog groter dat het virus hier zal blijven. Dat zien we bijvoorbeeld ook bij de griep die door vogels en varkens kan opgelopen worden.

Aangezien het virus hier waarschijnlijk zal blijven, wil dat dan zeggen dat we ons nu om de drie maanden zullen moeten laten vaccineren? Volgens Debyser waarschijnlijk niet. Hij verwacht dat we uiteindelijk naar een coronaseizoen zullen evolueren, zoals we ook een griepseizoen hebben: ‘Om de één à twee jaar zijn er kleine veranderingen in de griep en om de paar jaar zijn er grotere veranderingen. Daarom passen ze ieder jaar het griepvaccin aan dat men dan in het najaar geeft. Ik denk dat we in de komende jaren naar een soortgelijk coronaseizoen zullen evolueren. We zullen dan in het najaar aangepaste vaccins aan de ouderen en kwetsbaren geven, maar vermoedelijk niet meer aan de rest van de bevolking. Als we die vaccins combineren met wat algemene maatregelen en de nieuwe coronapillen, dan komen we wel door deze crisis.’

Tekst: Liam Verbinnen, foto: Fusion Medical Animation via Unsplash