Uit onderzoek van Vlaams expertisecentrum Alcohol en andere Drugs (VAD) blijkt dat 4 op de 10 jongeren onder de 16 jaar al alcohol dronk. Herman Loos (42), socioloog aan de Odisee co-hogeschool, verklaart waarom: ‘Het is normaal dat je als tiener voor het eerst alcohol drinkt, niemand bestempelt dat als afwijkend gedrag.’ Toch zijn er ook initiatieven die de normalisering van alcoholgebruik willen tegengaan, zoals The Mocktail Club, een bedrijf dat non-alcoholische cocktails verkoopt.

Socioloog Herman Loos (42): ‘Vanuit een puur sociologisch perspectief gaat de normalisatie van alcohol en andere drugs over wat binnen je sociale groep als acceptabel wordt beschouwd. Dit hangt nauw samen met labelprocessen.’ Sociologen kijken hierbij naar drie verschillende niveaus die invloed hebben op jou als individu: het eerste niveau, primair, omvat je sociale kring van familie en vrienden, het secundaire niveau bestaat uit school en andere organisaties, en tertiair omvat alles wat met media te maken heeft.

Als je alcohol bekijkt op het primaire niveau, wordt het als volkomen normaal beschouwd in de Belgische cultuur. Loos: ‘Belgen hebben bijvoorbeeld een lang bestaande traditie om feestdagen met alcohol te vieren, het wordt van jongs af aan genormaliseerd. Tieners die voor het eerst alcohol proberen, krijgen geen etiket van afwijkend gedrag opgeplakt.’

Het secundaire niveau speelt een minder grote rol in het alcoholgebruik van jongeren, maar sociale media uit het tertiaire niveau spelen hier dan weer wel een cruciale rol.

Openbare dronkenschap: illegaal maar normaal

Of alcoholgebruik ‘fout’ is, hangt af van het perspectief. Vanuit medisch oogpunt is het misschien een ander verhaal dan vanuit sociaal oogpunt. Daar werkt het op groepsniveau: alcohol wordt geaccepteerd in bijna elke sociale groep.

Juridisch gezien is het gebruik van alcohol toegestaan, maar openbare dronkenschap dan weer niet. Toch kan je gewoon op een openbaar plein zitten met een biertje in de hand, en dat wordt als normaal beschouwd; voorbijkomende mensen reageren er niet negatief op.

Invloed van sociale media

Sociale media spelen een cruciale rol in de normalisatie van alcoholgebruik, dat blijkt uit onderzoek (2014 – 2022) van Femke Geusens, communicatiewetenschapper aan de KU Leuven. Ze onderzocht wie er binnen de studentenomgeving gevoeliger is voor invloed van sociale media. Loos concludeert: ‘Mensen met extraversie lijken minder beïnvloed te worden, terwijl timide mensen sneller toegeven aan de invloed van sociale media. De associatie tussen positieve berichten en alcoholgebruik vergroot het risico op verhoogd drinkgedrag.’

Maar kunnen sociale media ook het omgekeerde effect hebben? Hebben online campagnes invloed op het alcoholgebruik van jongeren? Loos: ‘Afhankelijk van wie de boodschap geeft, heeft het effect. Als je die boodschap laat overbrengen door ouders en leerkrachten, figuren die minder cool zijn, zijn studenten niet geneigd om te luisteren. Sterker nog, het wordt in sommige groepen nog cooler om wél te doen, omdat het net die personen zijn die het afkeuren.’

Labels als selffulfilling prophecy

Loos gaat verder: ‘Als je alcohol sociologisch bekijkt, moet je niet onderschatten wat etiketten doen. Als er wordt gezegd dat alcohol normaal is, dan lachen ze eens als je ladderzat in een café zit. Maar als je een illegale drug in een crimineel milieu moet gaan kopen, krijgt dat een heel ander label.’ Mensen hebben dan ook de neiging zich te gaan gedragen naar etiketten die op hen worden geplakt. Dat werkt als een selffulfilling prophecy: als je iemand labelt als crimineel, kan die persoon zich daar ook naar beginnen voelen en gedragen. Loos vertelt: ‘Toen ik aan mijn eerste jaar aan de unief kwam, kon ik al vrij veel drank verzetten. Ik kreeg zo het label van iemand die goed kan drinken. Je voelt dan dat dat een druk gaat creëren van al de rest onder tafel te drinken.’

In de media moeten stigmatiserende labels best vermeden worden. Dit positiever in de media brengen, is redelijk complex. Loos zegt: ‘Als een woord een negatieve lading heeft, krijgen de daden en de mensen daarmee geassocieerd ook een negatieve lading. Wat je eigenlijk moet doen, is een woord een positieve connotatie doen krijgen, maar dat is moeilijker in praktijk dan in theorie.’

Bestrijding van alcoholgebruik

Vele onderzoeken wijzen uit dat een repressief beleid tegen drugs niet werkt. Hoe repressiever je optreedt, hoe aantrekkelijker drugs voor sommige mensen juist wordt. Belgisch criminoloog Tom Decorte pleit daarom al dertig jaar voor legalisering van vrijwel alle drugs. Dat zou betekenen dat bepaalde vormen van hard drugs enkel in apotheken worden verkocht. Hierdoor kopen en verdelen consumenten minder drugs in een crimineel milieu, wat de criminaliteitscijfers sterk naar beneden kan halen. Ook kunnen beleidsleiders zo een veel grotere controle houden op de kwaliteit van de middelen en de gebruikers. Loos zegt: ‘Als ik pijnstillers ga halen in de apotheek, houdt de apotheek dat bij in een soort archief. Stel dat je dat voor drugs zou hebben, dan krijg je een heel andere manier van daarmee om te gaan.’

Hiernaast zijn er al concrete initiatieven die zich inzetten tegen de normalisering van alcoholgebruik. Eén van die initiatieven is The Mocktail Club, een project van Marie Claessens, die op haar achttiende ontdekte dat ze intolerant was voor alcohol en opmerkte dat er weinig goede alternatieven bestaan voor alcoholische dranken. Haar zus Kaat sloot zich later aan bij de onderneming en nu maken ze samen non-alcoholische cocktails om te verkopen aan retail, horeca en particulieren.

Kaat Claessens, co-founder van The Mocktail Club: ‘We wouden een lekker, even kwalitatief alternatief vinden voor mensen die op zoek zijn naar iets anders en we zijn zo zelf smaken gaan combineren en creëren. Het is voor ons vooral belangrijk om het niet-consumeren van alcohol te normaliseren. Je voelt dat daar wel al een gigantische mentaliteitsshift in aan het komen is, maar er is nog een lange weg te gaan.’

Toch merken ze dat de markt er nu, in vergelijking met toen ze pas begonnen, er meer klaar voor is. Elk restaurant heeft wel iets non-alcoholisch op de kaart staat, en dan niet gewoon water en frisdrank, maar alternatieven voor alcohol. Ook in sommige supermarkten, zoals Colruyt, is nu een alcoholvrij rek te vinden. ‘Sinds na covid is het een gigantische boom qua nieuwe non-alcoholische producten. Dat zorgt voor meer concurrentie, maar toont ook aan dat de markt er klaar voor is, en dat de consument dat koopt.’

Foto bovenaan: Isabella Mendes via Pexels
Tekst: Anne De Wever